نيك گفتاري از نظر قرآن

خداوند گفتار نيك را به خوبي توصيف كرده و در آيات چندي نشان داده است كه چگونه بايد ظاهر و باطن گفتار را آراست تا نيكوترين سخن بر زبان جاري شود. در اينجا به برخي از ويژگي هاي سخن نيك از نظر قرآن اشاره مي كنيم.


 1- راستي:
سخن نيك، سخني راست است و در آن دروغ راه پيدا نمي كند. صدق و راستي كلام، به مطابقت آن با واقع، عقيده و عمل است. به اين معنا كه سخني است كه مطابق واقع و حقيقت است؛ ديگر آن كه مخالف عقيده شخص نيست و شخص در انديشه و پندار، چيزي ديگر ندارد و همان چه را اذعان و عقيده دارد بر زبان مي راند و در عمل نيز برخلاف آن رفتار نمي كند. بنابراين مانند منافق نيست كه بر زبان چيزي را مي راند كه در پندار و دل چيزي ديگر است (سوره منافقون، آيه 1) و يا سخني را نمي گويد كه در عمل برخلاف آن رفتار مي كند. در آيات قرآني بر صداقت در قول و فعل و عمل بسيار تاكيد شده و از دروغ به شدت بيزاري جسته شده است. بنابراين، مهم ترين ويژگي گفتار نيك، راست گفتاري و صداقت و راستي است.


 2-استوارگويي:
دومين ويژگي گفتار نيك، استواري در سخن است. به اين معنا كه چنان از برهان و علم و قطع برخوردار باشد كه هيچ خدشه اي بدان وارد نشود و هيچ راه نفوذي براي تخريب آن وجود نداشته باشد. خداوند از اين ويژگي به قول سديد ياد مي كند؛ (نساء، آيه 9ء احزاب، آيه 70) زيرا سخني چنان استوار چون سد محكم است كه هيچ راه نفوذي نيست تا سد بشكند و تخريب شود و تخريب گر شود. استواري سخن به منطق قوي و برهان و علم و قطعي بودن آن است. به اين كه سخني نگويد كه بر پايه ظن و تخمين و گمان است.

 

 

 

 

3-رساگويي:
از ديگر ويژگي هاي گفتار نيك، رساگويي است. به اين معنا كه همه مفهوم كلام درك شود و چيزي برخلاف ظاهر آن فهميده نشود. بلاغت و رسايي كلام از جمله ويژگي هايي است كه مخاطب را تحت تاثير قرار مي دهد و به او اجازه نمي دهد تا در محتواي آن ترديد افكند و گمان به خلاف آن برد و احتمال خلاف بدهد كه شايد چيزي ديگر را اراده كرده است. مخاطب تحت تاثير بلاغت كلام و رسايي آن، قرار گرفته و پيام را به خوبي پذيرا مي شود.(نساء، آيه 63)


 4-عرفي و شيوايي:
گفتار نيك مي بايست عرفي و شيوا باشد. به اين معنا كه هر كسي به سادگي آن را درك و فهم كند و از پيچيدگي برخوردار نباشد. از واژگان و اصطلاحاتي استفاده كند كه همه مردم آن را مي فهمند و براي آنان معاني و مفاهيم آن روشن است. در حقيقت از حقيقت بيان و روشني آن خالي نباشد و به زبان مردم خودش سخن گويد نه به زبان گروه يا طبقه اي از مردم يا قشري از ايشان كه داراي اصطلاحات خاص هستند. خداوند در آيات بسياري بر اين نكته تاكيد كرده است كه در گفتار با مردم چنان سخن بگوييد كه حتي سفيهان و نابخردان نيز آن را درك و فهم كنند و نياز به مترجم و تفسير و تشريح نباشد. البته عرفي گفتن و عرفي زندگي كردن و رفتار نمودن و در چارچوب ملاك هاي عمومي جامعه خردمندان، يك اصل اساسي در فرهنگ قرآني است كه اختصاص به گفتار ندارد ولي با اين همه يكي از جلوه ها و نمادهاي اساسي عرفي زيستن، سخن معروف و شيوا و رسا بر زبان راندن است؛ چرا كه قول عرفي، سخن پسنديده اي است كه مردم آن را دوست مي دارند و به آن سخن مي گويند و در جامعه به سادگي درك و فهم مي شود و هيچ زشتي و خلافي در آن نيست و انسان از شنيدن آن خسته يا اندوهگين و ناخشنود نمي شود.
(بقره، آيه 253؛ نساء، آيات 5 و 8؛ احزاب، آيه 32؛ و آيات ديگر)

 

 

5-آسان گويي:
سخن نيك؛ سخن آسان و روان و قابل درك و فهم براي همگان است. كسي كه مي خواهد ديگران او را درك كنند به جاي آنكه به دشواري سخن بگويد و درخواست هاي سخت و ناممكن داشته باشد و خواسته هاي بيجا را مطرح سازد، كلامي بگويد كه قابل درك و فهم و عمل باشد و مردم را به زحمت نيندازد. (اسراء، آيه 28) از اين آيه همچنين فهميده مي شود كه انسان مي بايست در گفتار، نرم و لطيف باشد و سخن به درشتي نگويد و زمينه اي را فراهم نسازد كه مردم به خاطر درشت گويي، از پيرامون وي دور شوند و سخن او را نشنوند چه رسد كه عمل كنند.

 6. كريم گويي:
گرامي داشتن ديگران در سخن از مهمترين معيارهاي گفتار نيك از نظر قرآن است. برخي عادت كرده اند كه كرامت انسانها را ناديده بگيرند و مراعات حد و اندازه مقام و ارزش آنها را نكنند. از نظر قرآن هركسي داراي منزلت و مقامي است كه مي بايست در سخن گفتن با او، مراعات كرد. از آن جايي كه جايگاه والدين بسيار بزرگ و مقام ايشان بسيار ارجمند است، مي بايست در سخن گفتن با ايشان حرمت مقام والايشان را نگه داشت و كريمانه با آنها سخن گفت و ايشان را در سخن گرامي داشت. (اسراء آيه 23) البته اين كريم بودن و گرامي داشتن ديگران اختصاص به والدين ندارد بلكه همگان با توجه به درجه اي كه خداوند ايشان را به عقل و علم گرامي داشته و خلافت الهي را بر تن ايشان كرده است، كريم و گرامي هستند و مي بايست اين مقام آنها را پاس داشت مگر اين كه خود قدر منزلت خويش را نگه ندارند و به كفر و سفاهت سخني زشت بر زبان برانند كه با اينگونه افراد نيز مي بايست با نرمي سخن گفت.

 

7. نرم گويي:
از ديگر خصوصيات سخن نيك، نرمي است. به اين معنا كه درشت گويي را حتي نسبت به دشمنان و تندخويان ترك كرد و به سبب تندخويي و درشت گويي ايشان، معامله را مثل نكرد بلكه بانرمي آنها را به آرامش دعوت كرد تا سخن، فهم و درك شود؛ زيرا هدف از هر سخن و كلامي ايجاد ارتباط كلامي و فراهم آوردن تفاهم و درك متقابل است و درشت گويي هيچ گاه امكان تفاهم و درك متقابل را فراهم نمي آورد و بلكه امكان شنيدن و تدبر و درك و فهم كلام را از مخاطب مي گيرد.پس لازم است كه نرمي را درگفتار در پيش گرفت تا مخاطب حتي خشمگين و درشت گو را به آرامش رساند و امكان فهم پيام كلام را به او بخشيد. (طه، آيه 44)

 8. متين گويي:
از ديگر خصوصيات كلام نيك آن است كه سبك مغز نباشد و مطالبي در آن طرح نشود كه هيچ سودي براي مخاطب ندارد. اگر سخن هرچند شيوا و شيرين و رسا باشد و جامه زربافت برتن داشته باشد ولي از متانت محتوا و بار معنايي خوب و مناسب برخوردار نباشد، هيچ ارزشي ندارد. بنابراين مي بايست كلام داراي محتواي سنگين و باوقار باشد كه به درد مردم بخورد و ايشان را به تفكر و تدبر بخواند و به سوي معارف و حقايق بكشاند. (مزمل، آيه 5) البته اين امر غير از تعقيد و پيچيدگي و لغزگويي و چيستان گويي است كه در كلام نيك و گفتار نيكو جايي ندارد. لغزگويي هرچند كه كلام به ظاهر خوبي است ولي در حقيقت گفتار نيك و پسنديده اي نيست از اين رو در عرف مردم چنين كلامي رايج نيست.


9. بهترين گويي:
اگر هر سخني نيك و بد دارد و انسان، نيك و معروف و پسنديده آن را برمي گزيند و مي گويد و خود را چنان به آداب ادبيات نيك تربيت مي كند كه خوب و پسنديده بگويد، ولي بهتر آن است كه درميان ظاهر خوب از بهترين ها و از نظر باطن محكم و سنگين و استوار، از كامل ترين ها استفاده كند. پس بهترين سخن ها را در بهترين جامه ها ارائه دهد و در اين راه كم نگذارد. خداوند از بندگان خود مي خواهد تا بهترين قول و كلام را بشناسد و آن را در علم و عمل پيروي كنند. لذا براحسن قول تأكيد ويژ اي مي كند كه بهترين در خوب ها و پسنديده هاست. (فصلت، آيه33)اگر بخواهيم ديگر ويژگي هاي گفتار نيك را بگوييم شايد نيازمند تحقيق و بررسي بيشتر و كامل تري در قرآن باشد ولي به همين مقدار بسنده مي شود زيرا مي دانيم كه عمل به اينها خود عامل رسيدن به نيكوترين گفتارها خواهدبود.