پیشینه سرزمین گرگان

سپیده دمان تاریخ گرگان زمین (استان گلستان)، زمانی سر زد که خورشید تابناک فرهنگ و تمدن بشری، در ایران درخشش خود را آغاز نموده بود. مطابق با پژوهش های صورت گرفته این سرزمین همچون دیگر نقاط ایران پهناور دارای پیشینه و قدمتی کهن است. تلاش فراوان باستان شناسان ایرانی و خارجی و اشیا کشف شده در جای جای خاک گرگان و دشت، نشانگر هویت کهن و باستانی این دیار است. قدیمی ترین مکان تاریخی که آثاری از زندگی انسان اولیه در آن پیدا شد، غار کیارام در روستای ترنگ بخش گالیکش واقع در شهرستان مینودشت است (اهالی محل به آن وسط دُل دُل می گویند). در سال 1342 ﻫ . ش پروفسور چارلز مک بورنی از دانشگاه کمبریج انگلستان به کاوش در آن پرداخت. این پژوهشگر عمر غار را حدوداً یکصدهزار سال قبل از میلاد و متعلق به دوره پارینه سنگی میانه برآورد کرد. علاوه بر این، در میان صدها تپه باستانی موجود در گوشه و کنار استان گلستان، فقط بر روی برخی از آنها مطالعه و کاوش صورت گرفته که عبارتند از : 

تورنگ تپه : این تپه باستانی در شمال شرق شهر گرگان و به فاصله 17 کیلومتری آن قرار دارد. طبق کاوش‌ها و اظهار نظرات صورت گرفته، قدمت آن بین 5000 تا 7000 سال قبل از میلاد برآورد می شود. پیشرفت فرهنگ تورنگ تپه را می توان در آثار کشف شده از آن، در بسیاری از موزه های داخلی و خارجی از جمله موزه گرگان و ایران باستان تهران دید. بر اساس دیاکونف نویسنده کتاب تاریخ ماد، ساکنان این تپه با اهالی آسیای میانه ارتباط داشته اند. 

آق تپه : واقع در 15 کیلومتری شمال شرق شهر گنبد است و متعلق به حدود 7000 سال قبل (دوره نوسنگی) است که توسط دکتر صادق ملک شهمیرزادی مورد کاوش قرار گرفته است . با سرازیر شدن موج عظیم مهاجرت آریایی‌ها، گرگان زمین به صورت یکی از کانون های تجمع مهاجران سوار بر اسب در آمده و پارتیان در آن و دیگر نواحی که پََرثَوهَ نامیده می شد، اسکان یافتند. علاوه بر این تپه‌ها، کاوش در نرگس‌تپه گرگان و گمانه زنی در تپه پوکردوال از تاریخ باستانی این دیار خبر می دهد. 

استان گلستان دارای وسعتی معادل 7 /20460 کیلومتر مربع است. «اوستا» کتاب مقدس ایرانیان، وَهَرکان را نهمین سرزمین از مملکت شانزده گانه ای می داند که اهورا مزدا آفرید. محدوده این سرزمین در جنوب کوه‌های بلند البرز (غرب شهر باستانی تمیشه واقع در شهرستان کردکوی) که آن را از طبرستان(مازندران) جدا می کرد، از شرق هم این سرزمین متصل به خراسان بزرگ بود، ولی به قول لسترنج محقق انگلیسی در حقیقت ایالتی مستقل بود. از شمال هم این سرزمین به دشت های باز وسیع منتهی می شد . شکوه و عظمت تاریخی استان گلستان را باید در تاریخ شهرهای تمیشه، جرجان، استرآباد و آبسکون جستجو نمود. 

تمیشه: اگر چه هم اکنون چیزی از این شهر باقی نمانده است، اما دیوار و خندق آن بسیار معروف است. قدمت تمیشه را بعضی به دوران خسرو انوشیروان ساسانی و برخی هم چون ابن اسفندیار، بنای آن را به فریدون منتسب می‌کنند. این شهر با تهاجم مغولان نابود شد. دیوار عظیم تمیشه از دامنه کوه واقع در جنوب روستای سرکلاته خراب‌شهر شروع و تا دریای مازندران ادامه دارد. عرض این دیوار در بعضی از نقاط به 2 تا 5/2 متر می رسد. 

جرجان: ( گنبد) شهری بود آباد با سفالینه های بسیار مشهور که بعد از دفن یحیی بن زید، جایگاه مذهبی و معنوی نیز پیدا کرد. این شهر در دوران حکومت آل زیار به اوج شوکت و عظمت خود رسید، بنای با شکوه قابوس بن وشمگیر که بی نظیر ترین یادمان برجسته معماری ایرانی است، در همین شهر قرار دارد. متأسفانه این شهر با هجوم مغولان آسیب فراوان دید . 

استر آباد: (گرگان) لسترنج در کتاب «سرزمین های خلافت شرقی» می نویسد: دومین شهر ایالت گرگان؛ استرآباد، نزدیک مرزهای مازندران است که مَقدسی در قرن چهارم آن را شهری خوش آب و هواتر از گرگان (جرجان) دانست. در زمان او، دژ آن جا خراب گردید، زیرا آل بویه در ضمن جنگ‌هایی که با آل زیار کردند، تمام این بلاد را خراب نمودند . 

علی اکبر دهخدا، استرآباد را وسیع تر از یک شهر می داند و درباره اوضاع طبیعی آن می نویسد: از شمال محدود است به رود اترک و از شرق به خراسان و از جنوب، شاهکوه آن را از شاهرود و بسطام جدا می کند و از طرف مغرب، حد بین استراباد و مازندران طبیعی نیست و از کوه‌های هزار جریب شروع شده، به کردمحله در کنار خلیج استراباد و در مقابل دماغه میانکاله ختم می شود. وی اضافه می کند: مرکز حکومت استر اباد شهر استراباد است که اسم قدیمی آن استرک بود و بعدها کم کم استراباد شد. این منطقه دقیقاً منطبق بر هیرکان باستانی است. زنده یاد مسیح الله ذبیحی محقق گرگانی درباره نام گرگان و هیرکان می نویسد: گرگان در اوستا به صورت هرکانه و در کتیبه داریوش کبیر و بیستون ورکانه و در کتب پهلوی ورکان و گورکان ضبط شده و یونانیان آن را هیرکانی می گفتند و مُعَرب آن جرجان است. جغرافی نویسان قدیم، سرزمین گرگان را از شهری به نام زاد راکرت نام برده اند که جمعی از محققان آن را به استراباد تطبیق داده اند.

آبسکون: جزیره ای در دریای مازندران بود که امروز دیگر وجود خارجی ندارد، اگر چه برخی معتقدند آشوراده فعلی بقایای همان جزیره است. آبسکون مکانی بود که بعد از تهاجم مغولان، سلطان محمد خوارزم شاه در آن پناه جست و همان جا دار فانی را وداع کرد. این مکان یکی از بندرگاه های مهم در تجارت منطقه استرآباد و سرزمین اطراف دریای مازندران بود.

هیرکان: در ایرا ن قبل از اسلام، سرزمین گرگان دارای اهمیت بود. بسیاری از محققانی که به تاریخ ایران باستان پرداخته اند، تحت نام هیرکان به اهمیت منطقه هم اشاره داشتند و در دوره هخامنشیان، این سرزمین از جمله ساتراپ‌هایی بود که اسمی از آن در کتیبه بیستون آمده است. بعدها پارتیان مقاومت خود را در برابر دولت سلوکیان که جانشینان اسکندر بودند، در همین حدود شروع کردند. اهمیت اقتصادی و اجتماعی منطقه باعث می‌شد تا این ناحیه همواره مورد تهاجم اقوام بیابان گرد از جمله هیاطله از سمت شمال قرار بگیرد، از این رو دیوار تاریخی گرگان به مسافت 200 کیلومتر از گمیشان در شرق دریای خزر تا ارتفاعات نیلی کوه در جنگل گلستان ساخته شد. گویند مهرداد دوم و به روایتی خسرو انوشیروان پادشاه ساسانی دستور ساخت آن را داد. این دیوار هم اکنون به نام های مختلف چون سد انوشیروان ، سد اسکندر ، سد فیروز ، قزل آلان ، قزل‌آلانگ مشهور است و بقایای آن را در میان دشت های سر سبز و کوه‌های قسمت شرق استان می توان دید. هم اکنون نیز آثاری از دولت پارتی (اشکانی ) در استان وجود دارد که دشت قلعه واقع در 15 کیلومتری جنوب شرق شهر گنبد یکی از آنها است که شکل شهر سازی دولت اشکانی در آن دیده می شود. 

با ورود اعراب مسلمان در سال 21 هجری، سرزمین گرگان فتح گردید. در طول سال های حکومت امویان، سرزمین گرگان کانونی برای پناه جویان علوی گردید . یحیی بن زید بعد از شهادت پدر به این منطقه آمد و توسط حاکم اموی خراسان (نصر بن سیار) به شهادت رسید و در گنبد مدفون شد. 

در عصر عباسیان ( هارون الرشید ) قیام سرخ جامگان در گرگان واقع شد. اهمیت منطقه و فعالیت دولت علویان باعث گردید تا پای سردارانی چون یعقوب لیث صفاری هم به آن باز شود، اما مهم ترین سلسله ای که توانست قدرتی در این استان به هم بزند و دولت خود را در آن تشکیل دهد، دولت آل زیار است . ایجاد محیطی امن برای جذب اندیشمندان و دانشمندان، چنانچه در همین زمان ابوعلی سینا و ابوریحان بیرونی به جرجان آمدند. بنای با شکوه برج قابوس و کتاب ارزشمند قابوس نامه با پندهای حکیمانه، میراث بزرگ این خاندان است. وجود دولت های محلی و اهمیت منطقه باعث گردید تا سلاطینی چون محمود غزنوی برای رسیدن به اهداف خود به گرگان بیایند. اما تهاجم مغولان پایانی بود بر آن همه شکوه و عظمت، چنانچه شهرهای جرجان و تمیشه کاملاً تخریب شدند و آبسکون هم که پناهگاه سلطان خوارزمشاهی شد، نتوانست پایگاه مقاومتی در برابر آنان گردد. این تهاجمات با یورش تیمور گورکان ادامه یافت، تا این که با برقراری دولت صفویان، ثبات و امنیت هم در استراباد برقرار گردید و با توجه به نگرش صفویان استراباد، «دارالمومنین» لقب گرفت. جاده شاه عباسی و پل آق قلا دو اثر مهم برجای مانده از این دوران است. 

کوچ ایل قدرتمند قاجار و اسکان آنها در شمال شهر استراباد باعث گردید که در اثر تکاپوهای ایل برای کسب قدرت، این منطقه کانون توجهات و تحولات قرار بگیرد. بعد از مرگ کریم خان، آقا محمد خان قاجار فرزند محمد حسن خان که سال ها در شیراز گروگان بود، تکاپوی خود را برای دستیابی به قدرت از این نواحی آغاز کرد و سرانجام هم توانست با تأسیس سلسله قاجار، «خواجه تاجدار» ایران گردد . 

توجه استعماری دولت روسیه تزاری به ایران باعث گردید ایالت استراباد یکی از کانون های فعالیت روس‌ها در ایران قرار گیرد. آنها جزیره آشوراده را اشغال کرده و کنسولگری خود را در شهر استراباد فعال نمودند. در بندرگز تأسیسات تجاری قرار داشت. در جریان تحولات اجتماعی دوران معاصر از جمله جنبش مشروطیت، مردم استراباد دارای نقش ارزنده و مهمی بودند. این منطقه زادگاه انسان‌های برجسته و حکیمانی چون میرداماد، میر سید شریف جرجانی، میرفندرسکی ، فخرالدین اسعد گرگانی ، میرزا مهدی خان استرآبادی و ... بود.

سرزمین گرگان در سال 1376 به استانی با نام «گلستان» تبدیل گردید.